Mauzoleum Piastów (Piastengruft)

Mauzoleum Piastów w kościele św. Jana powstało w latach 1677-1679. Od połowy XVI w. kościół ten pełnił, wraz z kolegiatą św. Jadwigi w Brzegu, funkcję nekropolii Piastów legnicko-brzeskich. W niewielkiej wówczas jednonawowej, gotyckiej świątyni znajdowały się liczne nagrobki, epitafia i trumny.
 Po wygaśnięciu dynastii, w prezbiterium kościoła usytuowano Mauzoleum Piastów.  Jego fundatorką  oraz autorką ogólnej koncepcji była księżna Ludwika Anhalt Dessau, matka ostatniego w dziejach śląskiej dynastii Piastów – Jerzego Wilhelma. Księżna świadoma politycznych konsekwencji śmierci syna oraz historycznego znaczenia rodu, postanowiła wznieść rodzinne mauzoleum będące jednocześnie pomnikiem całej dynastii Piastów.
Projekty architektoniczne opracował włoski budowniczy Carlo Rossi, który przez wiele lat zatrudniony był przez Piastów przy rozbudowie rezydencji w Oławie. W Legnicy, wykorzystując wnętrze chóru oraz część przęsła wschodniego gotyckiego kościoła, Rossi stworzył barokową kaplicę na planie koła, nakrytą kopułą. Powierzchnie założenia powiększona została o pięć wnęk wbudowanych między przypory. Od strony kościoła przestrzeń zamknęła ściana z dwoma arkadowymi przejściami. Między nimi umieszczono tablicę fundacyjną z napisem, podnoszącym zasługi Domu Piastów oraz Sarmacji, Śląska i Germanii. Opracowaniem tekstu zajął się Daniel Casper von Lohenstein. Pod posadzką kaplicy powstała duża krypta, w której umieszczono wszystkie zachowane trumny książąt pochowanych w kościele.
 W mauzoleum znajdują się cztery, naturalnej wielkości, alabastrowe posągi autorstwa wiedeńskiego artysty Matthiasa Rauchmüllera. Wyobrażają członków rodziny Jerzego Wilhelma prowadzących „swą ostatnią rozmowę”. Zapis łacińskiego dialogu umieszczono na cokołach posągów. Księżna Ludwika zwraca się do męża: Heu mihi soli (biada mnie samej), książę Chrystian odpowiada: Nescia gnati (nieświadoma losu syna), Jerzy Wilhelm stwierdza: At sequor ipse (podążam sam),jego siostra Karolina zamyka rozmowę retorycznym pytaniem: Spes ubi nostrae (gdzież nasza nadzieja).
W centralnym polu kopuły znajduje się fresk ukazujący Heliosa, boga słońca zatrzymującego rydwan przed gwiazdozbiorem Raka. Poniżej umieszczono zespół ośmiu malowideł ukazujących pierwszych Piastów. Na ścianach nad arkadami znajduje się drugi cykl malowideł ukazujących sceny związane z panowaniem śląskiej linii Piastów.
W centralnej wnęce mauzoleum pierwotnie znajdował się figura Chrystusa Zmartwychwstałego, mającego kluczowe znaczenie dla sepulkralnego programu kalwińskiej kaplicy. Rzeźba, wykonana prawdopodobnie przez Rauchmüllera, zaginęła w początkach XIX w. Cztery wnęki boczne przeznaczone były na miejsce pochówku rodziny ostatniego Piasta. Około 1679 r. w nowo wzniesionym mauzoleum, ustawiono wydobyte z krypty sarkofagi księcia Chrystiana i jego syna Jerzego Wilhelma. W 1680 r. w kaplicy ulokowano trumnę zmarłej 25 kwietnia w Oławie księżnej Ludwiki. Nigdy nie spoczęła tutaj Karolina, od 1673 r. księżna holsztyńska, która przeszła na katolicyzm i zgodnie ze swoją wolą została pochowana w Trzebnicy. Dwie cynowe trumny przeniesiono z krypty do mauzoleum w początkach XIX w. Należą one do Zofii Elżbiety, pierwszej żony księcia Jerzego Rudolfa oraz księcia Ludwika IV, brata księcia Chrystiana.   

za Grażyna Humeńczuk "Mauzoleum Piastów" (folder wydany przez Urząd Miasta w Legnicy), Legnica 2002 r.